×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zespół krótkiego jelita: przyczyny, objawy i leczenie

dr med. Edyta Santorek-Strumiłło
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Zespół krótkiego jelita to stan po wycięciu lub wyłączeniu z pasażu pokarmu części lub całego jelita cienkiego, prowadzący do tak znacznego zmniejszenia wchłaniania, że odżywianie drogą przewodu pokarmowego nie pozwala na utrzymanie stanu zdrowia pacjenta. W leczeniu stosuje się przede wszystkim żywienie pozajelitowe w domu.

Co to jest zespół krótkiego jelita?

Zespół krótkiego jelita (ZKJ) to stan, w którym doszło do nagłego wyłączenia funkcji jelita cienkiego (związanego z chorobą powodującą jego uszkodzenie albo chirurgicznym usunięciem całego jelita lub jego części), prowadzącego do znacznego ograniczenia przyswajania składników odżywczych, co wiąże się z niemożnością prawidłowego funkcjonowania organizmu. Zespół krótkiego jelita prowadzi do ciężkiego upośledzenia wchłaniania składników odżywczych i wody. Wiąże się z wystąpieniem wyniszczających biegunek, w wyniku których wydzielanie i utrata płynów w odpowiedzi na pokarm przewyższa ilość przyjmowaną. Efektem tego jest niedożywienie i wystąpienie zaburzeń wodno-elektrolitowych, powodujących skrajne wyniszczenie, a w przypadku braku leczenia prowadzących do śmierci chorego. Zespół krótkiego jelita jest jedną z postaci niewydolności przewodu pokarmowego, czyli stanu, w którym czynność przewodu pokarmowego jest niewystarczająca do utrzymania integralności i funkcji całego organizmu.

Trudno dokładnie określić długość jelita cienkiego, które zapewni właściwe wchłanianie – jest to zależne od ogólnego stanu zdrowia, choroby podstawowej, wieku chorego, zachowania lub niezachowania jelita grubego, a także stanu anatomicznego i funkcjonalnego pozostawionego odcinka jelita. Na stan chorego duży wpływ ma również to, czy pozostawiono zastawkę krętniczo-kątniczą Bauchina (między jelitem cienkim a grubym), która stanowi naturalną barierę między florą bakteryjną jelita grubego a światłem jelita cienkiego.

Zespół krótkiego jelita może wystąpić u dorosłych chorych, którzy mają <150–200 cm czynnego jelita cienkiego. Minimalna długość jelita pozwalająca na odżywianie doustne zależy od stanu i zdolności wchłaniania pozostałych odcinków przewodu pokarmowego; szansę na odzyskanie autonomii pokarmowej po kilku latach żywienia pozajelitowego stwarza 50–60 cm jelita cienkiego w połączeniu z jelitem grubym lub 100–115 cm u chorych bez jelita grubego.

Zespół krótkiego jelita – przyczyny

Najczęstsze przyczyny zespołu krótkiego jelita to:

  • martwica jelita pochodzenia naczyniowego, czyli spowodowana niedokrwieniem (zator, zakrzep tętniczy lub żylny)
  • rozległe resekcje z innych przyczyn (np. choroba Leśniowskiego i Crohna, nowotwór, uraz, powikłania pooperacyjne)
  • ciężkie zaburzenia wchłaniania (np. popromienne zapalenie jelit lub celiakia oporna na leczenie) powodujące czynnościowy zespół krótkiego jelita
  • przetoki, czyli nieprawidłowe połączenie między jelitem i inną częścią jelita lub innym narządem (zewnętrzne – powodujące utratę treści pokarmowej, i wewnętrzne – powodujące ominięcie części jelita cienkiego przez pokarm).

Jak często występuje zespół krótkiego jelita?

W Polsce około 30 osób/mln wymaga długoterminowego żywienia pozajelitowego z powodu zespołu krótkiego jelita.

Zespół krótkiego jelita - objawy

Aby zrozumieć zaburzenia związane z zespołem krótkiego jelita, należy zapoznać się z podstawami funkcji jelitowych (trawienie, wchłanianie, metabolizm). W obrębie dwunastnicy i pierwszych 120–150 cm jelita czczego odbywa się całkowite trawienie oraz wchłanianie białek, węglowodanów, tłuszczów i innych składników. Oprócz spożywanych płynów do jelita cienkiego dostaje się około 6–8 l soków trawiennych, z czego wchłaniane jest około 80% płynów. W dwunastnicy wchłaniane są witaminy rozpuszczalne w wodzie, w jelicie czczym wapń, żelazo, magnez, cynk, fosfor, aminokwasy i peptydy, kwasy tłuszczowe, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, cukry proste, woda oraz elektrolity, dodatkowo produkowane są hormony jelitowe (sekretyna, cholecystokinina), w jelicie krętym wchłaniane są sole kwasów żółciowych oraz witaminy B12 i grupa witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K), w kątnicy zaś krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe.

Objawy związane z zespołem krótkiego jelita (mogą występować z różnym nasileniem):

  1. biegunka
  2. odwodnienie i zaburzenia elektrolitowe
  3. kwasica
  4. niedożywienie
  5. niedobory pokarmowe
    • magnezu
    • wapnia i fosforanów
    • witamin – A, D, E (rzadko K), B1, B12, kwasu foliowego
    • pierwiastków śladowych – cynku, selenu, miedzi.

Ponadto w dłuższym czasie rozwijają się różne powikłania:

  • kamica pęcherzyka żółciowego
  • kamica nerkowa
  • niewydolność wątroby związana z niewydolnością jelit
  • metaboliczna choroba kości
  • przewlekła choroba nerek.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów?

Jeśli nie wprowadzi się odpowiedniego leczenia żywieniowego, zespół krótkiego jelita jest stanem zagrożenia życia w związku z przewlekłym niedożywieniem. Należy pamiętać, że jest to skutek i wynik innych chorób jamy brzusznej, które praktycznie zawsze wiążą się z pobytem chorego w szpitalu. Ponieważ objawy zespołu krótkiego jelita występują w trakcie hospitalizacji, rozpoznanie jest ustalane przez lekarza prowadzącego pacjenta na oddziale, a pacjent opuszczając szpital, powinien być już wyedukowany co do swojej choroby i sposobu odżywiania. Powinien również zostać objęty opieką specjalistycznej poradni leczenia żywienia pozajelitowego i dojelitowego. Takie poradnie znajdują się praktycznie w każdym większym mieście w Polsce, a ich adresy są dostępne w szpitalach i u lekarzy pierwszego kontaktu.

Zespół krótkiego jelita - rozpoznanie

Lekarz ustala rozpoznanie na podstawie informacji o chorobie podstawowej i/lub rozległości resekcji jelita cienkiego oraz grubego. Ponadto na zespół krótkiego jelita wskazuje wystąpienie w okresie pooperacyjnym obfitych wyniszczających biegunek, prowadzących do zaburzeń wodno-elektrolitowych, które korelują z zakresem rozległości resekcji przewodu pokarmowego.

Pomocne może być również wykonanie dodatkowych badań laboratoryjnych z pobranej próbki krwi i moczu, takich jak morfologia krwi, biochemia, w tym stężenie ważnych mikroelementów (np. magnezu, cynku, selenu), badanie ogólne moczu oraz dobowa zbiórka moczu, które pozwolą na zaobserwowanie niedoborów składników odżywczych związanych z zaburzeniami wchłaniania. Należy jednak zaznaczyć, że podstawowym parametrem są objawy kliniczne (biegunki), stan ogólny pacjenta oraz postępujące objawy odwodnienia i wyniszczenia.

Zespół krótkiego jelita - metody leczenia

Dla większości chorych jedyną szansą długiego życia jest przewlekłe żywienie pozajelitowe w domu. Kompleksowe leczenie powinno się prowadzić w ośrodkach specjalistycznych. W Polsce domowe żywienie pozajelitowe jest w pełni refundowane przez NFZ, a niemal w każdym województwie istnieje specjalistyczny ośrodek prowadzący takie leczenie.

Żywienie pozajelitowe musi się modyfikować wraz z poprawą wchłaniania, do której dochodzi z czasem.

Proces leczenia zespołu krótkiego jelita można podzielić na trzy kluczowe okresy:

  • okres pooperacyjny
  • okres adaptacyjny
  • okres długotrwałego leczenia.

Zespół krótkiego jelita - okres pooperacyjny

W okresie pooperacyjnym konieczne jest leczenie zaburzeń, takich jak kwasica, zaburzeń elektrolitowych, odwodnienia i innych niedoborów – początkowo wyłącznie pozajelitowo. Ponadto stosuje się dożylnie leki hamujące wydzielanie żołądkowe dożylnie. Pacjenci są rehabilitowani.

Aby zapobiec niedoborom pokarmowym w przypadku zespołu krótkiego jelita, jak najwcześniej wprowadza się żywienie pozajelitowe, które pozwala zapobiec niedożywieniu i zmniejszeniu masy ciała. Polega to na tym, że wszystkie potrzebne składniki odżywcze wprowadza się do organizmu drogą dożylną. Można w tym celu wykorzystać dostęp do żyły centralnej, żyły obwodowe (zazwyczaj na przedramieniu), a także przetokę tętniczo-żylną (u pacjentów, u których nie można założyć innego cewnika). Oprócz żywienia pozajelitowego należy prowadzić równolegle żywienie dojelitowe (przez zgłębnik, gastrostomię, jejunostomię lub mikrojejunostomię) w celu przyspieszenia zmian adaptacyjnych jelita. Ilość podawanego żywienia dojelitowego jest zależna od ilości wydalanego stolca. Od około 3.–4. dnia po operacji powoli rozszerza się doustną podaż płynów, a potem także zwykłego pokarmu. W celu kontroli biegunki podaje się doustny płyn nawadniający bogaty w sód, a także leki przeciwbiegunkowe.

Zespół krótkiego jelita - okres adaptacyjny

Żywienie pozajelitowe i w miarę możliwości doustne – zaleca się kilka posiłków na dobę. Zwykle stosuje się stopniowo wzbogacaną dietę zapierającą, uzupełnianie soli, łatwo strawne pokarmy. Lekarz może też zlecić leki przeciwbiegunkowe i doustny płyn nawadniający w celu uzupełnienia wody i sodu traconych z biegunkowymi stolcami. Uzupełnia się też niedobory magnezu, wapnia, sodu i witamin. Okres ten jest uzależniony od wielu czynników, takich jak wiek chorego, choroba podstawowa, która była przyczyną zespołu krótkiego jelita, stan czynnościowy błony śluzowej pozostawionego jelita, obecność lub brak zastawki krętniczo-kątniczej i wielu innych.

Zespół krótkiego jelita - okres długotrwałego leczenia

U pacjentów z ciężkimi postaciami zespołu krótkiego jelita konieczne jest całkowite leczenie żywieniowe lub jedynie uzupełniające żywienie doustne albo dojelitowe. Powyższe sposoby żywienia pacjentów stosuje się w warunkach domowych.

Długotrwałe leczenie obejmuje: ustalony sposób odżywiania – indywidualna dieta, kilka posiłków na dobę, przyjmowanie leków przeciwbiegunkowych i doustnego płynu nawadniającego oraz uzupełnianie niedoborów magnezu, wapnia, sodu i witamin. W razie potrzeby lekarz może zlecić leki hamujące wydzielanie żołądkowe. W przypadku pomyślnego przebiegu leczenia lekarz może zalecić podjęcie próby zakończenia żywienia pozajelitowego.

U części chorych lekarz może przepisać teduglutyd, lek, który powoduje przerost błony śluzowej pozostawionego jelita, poprawę wchłaniania i u części chorych pozwala na odstawienie żywienia pozajelitowego.

Zespół krótkiego jelita - leczenie operacyjne

U niektórych chorych koniecznie jest leczenie operacyjne, które polega na przywróceniu ciągłości przewodu pokarmowego.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie zespołu krótkiego jelita?

W przypadku zespołu krótkiego jelita nie można mówić o całkowitym wyleczeniu, a jedynie o adaptacji pozostawionego odcinka jelita do nowych funkcji. Zmiany zachodzą już po 2 dniach od zabiegu operacyjnego; polegają na przeroście kosmków jelitowych i pogłębieniu się krypt jelitowych, co w znacznym stopniu zwiększa powierzchnie wchłaniania jelitowego składników odżywczych i wody, wspomaga motorykę przewodu pokarmowego oraz wydzielanie hormonów jelitowych, a także zapobiega kolonizacji patogenną florą bakteryjną i grzybiczą.

Adaptacja jelita zależy od wielu czynników, m.in. od wieku pacjenta. Najlepiej przebiega u małych dzieci, a najsłabiej u osób w podeszłym wieku, niemniej jednak po upływie dwóch lat od zabiegu operacyjnego nie należy się spodziewać dalszej samoistnej poprawy. Na poprawę funkcji pozostawionego jelita wpływa stosowanie żywienia dojelitowego. Ma to związek z oddziaływaniem składników pokarmowych na nabłonek jelita i jego stymulację, a także na produkcję hormonów jelitowych i trzustkowych, dlatego w okresie pooperacyjnym szybko wprowadza się niewielkie ilości żywienia dojelitowego (szczegółowo opisane w poprzednim rozdziale).

U pacjentów z zespołem krótkiego jelita w początkowym okresie choroby konieczne jest intensywne leczenie żywieniowe, jednak w dłuższej perspektywie część z nich jest w stanie odstawić żywienie pozajelitowe na korzyść żywienia dojelitowego lub doustnego.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia zespołu krótkiego jelita?

Pacjenci z zespołem krótkiego jelita po opuszczeniu szpitala muszą pozostawać pod opieką specjalistycznych poradni żywienia pozajelitowego i dojelitowego. W skład zespołów zajmujących się chorym wchodzą: chirurg, dietetyk, gastroenterolog lub internista, pielęgniarka i pracownik socjalny.

U pacjentów tych nie można stosować standardowych zaleceń poszpitalnych, gdyż ich stan zależy od wielu czynników, dlatego tak ważna jest ścisła współpraca pacjent–lekarz. Istotnym czynnikiem, na który powinien regularnie zwracać uwagę sam pacjent, jest masa ciała i jej zmienność. Należy kontrolować morfologię, biochemię, w tym stężenie ważnych mikroelementów (np. magnezu, cynku, selenu), a także regularnie kontrolować glikemię i regulować jej wartość podawaniem insuliny. Monitorowanie stanu ogólnego jest kluczowym elementem leczenia pacjenta z zespołem krótkiego jelita i umożliwia szybkie reagowanie w przypadku wystąpienia niedoborów, jeszcze przed pojawieniem się powikłań z tym związanych. Zarówno opieka poszpitalna, jak i rodzaj leczenia, a także potrzebne badania dodatkowe, powinny być dobrane indywidualnie do potrzeb pacjenta.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na zespół krótkiego jelita?

Ze względu na wiele czynników, a także jednostek chorobowych, w wyniku których może się rozwinąć zespół krótkiego jelita, nie można jednoznacznie określić postępowania, które uchroniłoby przez zachorowaniem.

22.02.2023
Zobacz także
  • Choroba Leśniowskiego i Crohna
  • Enteropatia z utratą białka
  • Kamica żółciowa
Wybrane treści dla Ciebie
  • Giardioza (lamblioza)
  • Biegunka ostra
  • Biegunka infekcyjna
  • Choroba Leśniowskiego i Crohna
  • Pooperacyjna niedrożność jelit
  • Biegunki wywołane przez patogenne szczepy Escherichia coli
  • Polineuropatie
  • Biegunka
  • Biegunka bakteryjna
  • Objawy odwodnienia u dzieci i dorosłych
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta