Wątroba – gdzie się znajduje, budowa, funkcje

Prof. (emer.) dr hab. Jacek Juszczyk
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Wątroba (po grecku: hepar) należy do układu pokarmowego i jest największym gruczołem w organizmie człowieka. Wątroba leży po prawej stronie jamy brzusznej. U mężczyzn osiąga wagę 1500–1700 g, a u kobiet 1300–1500 g, jednakże jej wypełnienie krwią zwiększa tę masę o dodatkowe 500–800g.

Gdzie znajduje się wątroba?

Wątroba jest największym narządem wewnętrznym. Znajduje się w prawym podżebrzu pod przeponą, czyli po prawej stronie brzucha pod żebrami, częściowo przechodząc do górnego nadbrzusza i lewego podżebrza. Prawidłowo u dorosłych wątroba jest w całości schowana pod łukiem żebrowym. Jeśli jest powiększona, to może wystawać spod łuku żebrowego, co lekarz może stwierdzić podczas badania brzucha.

Wątroba ma cztery płaty: prawy (największy), lewy, czworoboczny i ogoniasty. Pokryta jest w większości przez otrzewną, a sam miąższ – przez włóknistą błonę zwaną torebką wątrobową.

Położenie wątroby w jamie brzusznej: Infografika
Ryc. Wątroba leży w prawym podżebrzu pod przeponą, częściowo przechodząc do górnego nadbrzusza i lewego podżebrza.

Unaczynienie wątroby

Wątroba ma podwójne unaczynienie: 70–80% krwi otrzymuje z żyły wrotnej (jest to tzw. ukrwienie czynnościowe), a 20–30% przez tętnicę wątrobową właściwą (ukrwienie odżywcze). Żyła wrotna zbiera ubogą w tlen a bogatą w czynniki odżywcze i sole mineralne krew z nieparzystych narządów jamy brzusznej (śledziony, żołądka, jelit). Tętnicą wątrobową płynie natomiast krew bogata w tlen. Krwi wrotnej jest więcej aniżeli tej dostarczanej przez tętnicę wątrobową, a więc w ogólnym bilansie wątroba otrzymuje tlen przede wszystkim przez żyłę wrotną. Ponieważ fragmenty tego narządu są zaopatrywane przez odrębne gałęzie żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej, stało się to podstawą jego podziału na osiem segmentów naczyniowych (I-VIII). Jest to tzw. podział czynnościowy o dużym znaczeniu praktycznym, ponieważ każdy segment stanowi odrębną jednostkę anatomiczną i czynnościową, co ma podstawowe znaczenie w zabiegach chirurgicznych polegających na częściowym wycięciu fragmentów tego narządu.

Naczynia główne oraz przewód żółciowy wnikają do wątroby przez jej wnękę. Wewnątrz dzielą się z kolei na naczynia międzypłacikowe, odpowiednio: tętnicę, żyłę i przewód żółciowy (tzw. triada wątrobowa), a następnie, analogicznie, na naczynia śródpłacikowe. Komórki wątrobowe – hepatocyty – stanowią 60–70% wszystkich komórek znajdujących się w wątrobie. Hepatocyty tworzą układ beleczek ułożonych jeden za drugim (jednorzędowo) oplecionych naczyniami zatokowymi. Mają dwa bieguny: naczyniowy i żółciowy. Biegun naczyniowy jest oddzielony wąską przestrzenią okołozatokową (zwaną przestrzenią Dissego) od naczynia zatokowego. Sąsiadujące ze sobą hepatocyty od strony biegunów naczyniowych mają wgłębienia, które na wzajemnym styku tworzą kanaliki żółciowe. Przechodzą one w początkowe przewodziki żółciowe (kanały Heringa), a następnie łączą się w naczynia większego kalibru znajdujące się w przestrzeniach wrotnych i dalej – w przewody żółciowe. Hepatocyt jest komórką żyjącą około 1 roku. Poza hepatocytami w wątrobie występują także – wchodzące w skład naczyń zatokowych – luźno ułożone komórki wrzecionowate i gwiazdkowate (mają one własności żerne i nazywają się komórkami Browicza i Kupffera) oraz lipocyty lub komórki Ito (gromadzące tłuszcz). W pewnych warunkach, po pobudzeniu, ulegają one przekształceniu w komórki nazwane miofibroblastami. Sa one źródłem wytwarzania kolagenu, pełniącego rolę „wypełniacza” miejsc po hepatocytach.

Wątroba jako narząd ma duże zdolności regeneracyjne. Jest to związane z możliwością szybkiej odbudowy tych komórek po zadziałaniu czynników uszkadzających, takich jak alkohol, wirusy, niektóre leki. Pod warunkiem, że procesy niszczenia nie przekraczają możliwości odnowy. Wówczas w miejsce tego rodzaju ubytków mających charakter przewlekły rozwija się tkanka łączna, a przede wszystkim wspomniany kolagen.

W badaniu mikroskopowym widoczna jest podstawowa jednostka struktury wątroby, tzw. zrazik wątrobowy, w którego środkowej części znajduje się żyła środkowa. Od niej promieniście biegną beleczki wątrobowe (patrz wyżej). Jest także inne ujęcie budowy wątroby na tym poziomie. Wyodrębniono tzw. gronko wątrobowe obejmujące dwa sąsiadujące ze sobą zraziki wątrobowe, które mają wspólne naczynia krwionośne. Gronko składa się z trzech stref oznakowanych numerycznie (1, 2 i 3). Poszczególne strefy wykazują zróżnicowane właściwości metaboliczne oraz niejednakową wrażliwość na czynniki toksyczne dla hepatocytów (szczegóły przekraczają zakres tego omówienia).

Funkcje wątroby

Wątroba ma różnorodne funkcje. W ujęciu syntetycznym należy stwierdzić, że z racji rozległości ilościowych i jakościowych wątroba jest narządem o uniwersalnych właściwościach zarówno w stanie zdrowia, jak i chorób toczących się poza jej obszarem. Dzieje się tak, ponieważ zachodzi w niej przemiana wielu substancji: lipidów, węglowodanów i białek, a więc można ją określić jako centralne laboratorium ustroju.

W dużym skrócie można wyróżnić następujące funkcje wątroby:

  • gospodarka węglowodanami – wątroba wytwarza, gromadzi i uwalnia glukozę, jest więc dużym, bardzo dynamicznym zbiornikiem podstawowego materiału energetycznego;
  • gospodarka tłuszczowa – wątroba przekształca węglowodany i białka w tłuszcze, dokonuje syntezy lipoprotein, fosfolipidów i cholesterolu (wykorzystywanego w 80% do wytwarzania kwasów żółciowych), jak również rozkłada lipidy do kwasów tłuszczowych;
  • gospodarka białkowa – w wątrobie wytwarzane jest 85% wszystkich białek znajdujących się w osoczu, między innymi albuminy oraz liczne białka krzepnięcia (w tym protrombina); powstają w niej także aminokwasy niezbędne do dalszych syntez oraz w wyniku rozpadu aminokwasów, ketokwasy i amoniak;
  • gromadzenie zapasów witamin: A, D i B12 oraz żelaza związanego z ferrytyną;
  • funkcje odtruwające – dotyczy to neutralizacji różnych toksyn, w tym alkoholu i amoniaku (przekształcanie w mocznik), jak również sprzęgania i degradowania hormonów, przemiany leków itp. W informacjach załączanych do leków zawsze podawana jest informacja, jaką drogą dany preparat lub jego pochodne są usuwane z ustroju. Najczęściej są to nerki i/lub wątroba. Należy zwracać uwagę na te dane, ponieważ u osób z upośledzoną funkcją jednego lub drugiego narządu należy uwzględniać korektę dawki. (Przy tej okazji proszę zwrócić uwagę na jeden z przykładów wysoce niekorzystnego oddziaływania alkoholu z bardzo popularnym lekiem „na przeziębienie” – paracetamolem. Ponieważ paracetamol występuje pod różnymi nazwami firmowymi, zdarzają się u osób pijących alkohol przypadki często o dramatycznym przebiegu, co potwierdzam własnym doświadczeniem.)
  • przemiana hemu – hem jest składową hemoglobiny i innych związków białkowych, ulega przemianie w bilirubinę (w 70–80% pochodzi z hemu hemoglobinowego, uwalnianego w komórkach układu siateczkowo-śródbłonkowego). Bilirubina połączona z albuminami po przeniesieniu do wątroby i odłączeniu cząsteczki albuminy jest sprzęgana z resztami kwasu glukuronowego i – jako rozpuszczalna w wodzie – wydalana do żółci przez biegun żółciowy hepatocytu. Po przedostaniu się z żółcią do jelita krętego i grubego, bilirubina podlega przemianom za sprawą znajdujących się tam bakterii, ulegając przekształceniu w urobilinogen. Około 20% tej pochodnej bilirubiny wchłania się przez ścianę jelita do krążenia krwi i ulega wychwytywaniu przez wątrobę, skąd jest wydalana z żółcią i – w niewielkich ilościach – z moczem. U człowieka zdrowego stężenie bilirubiny całkowitej wynosi 1 mg/dl (tj. 17 µmoli/l), z czego tzw. bilirubina wolna, niesprzężona, nierozpuszczalna w wodzie (lecz rozpuszczalna w tłuszczach), znajdująca się w powiązaniu z transportującą ją albuminą, to powyżej 80% całkowitej ilości bilirubiny krążącej. Zwiększone stężenie bilirubiny (z różnych powodów) powoduje żółtaczkę. Niektóre jej postacie pierwotnie mają przyczyny pozawątrobowe. Jednak wątroba jest narządem regulującym ilość bilirubiny we krwi.
  • wytwarzanie żółci – żółć jest produktem złożonym, niezbędnym do trawienia tłuszczów. Dobowo powstaje jej 250–1100 ml. W jej skład, oprócz wody, wchodzą fosfolipidy, cholesterol, kwasy tłuszczowe, bilirubina, kwasy żółciowe oraz elektrolity. Żółć wątrobowa zawiera kwas cholowy i chenodeoksycholowy (kwasy żółciowe pierwotne), natomiast kwasy deoksycholowy i litocholowy (wtórne kwasy żółciowe) są efektem przemian pierwotnych kwasów żółciowych w jelicie, czego dokonują zagnieżdżone tam bakterie;
  • funkcje immunologiczne – wątroba jest również narządem o istotnych właściwościach odpornościowych. Jedną z niezwykle ważnych czynności wątroby jest fagocytoza, czyli pochłaniane różnorakich cząstek pochodzących z tkanek lub przedostających się z zewnątrz, przede wszystkim z krwią z żyły wrotnej. Są to rozpadające się fragmenty komórek, zdenaturowane białka – produkty procesów zapalnych, kompleksy immunologiczne, lipoproteiny, wirusy, bakterie, grzyby i pasożyty. Ulegają one degradacji w komórkach żernych, czyli makrofagach wątrobowych (komórki Browicza i Kupffera), które (znajdując się w związku z tymi funkcjami w stanie pobudzenia) wydzielają mediatory zapalenia, w tym cytokiny niezbędne we właściwym kształtowaniu się odpowiedzi odpornościowej. Z tego też powodu wątroba jest narządem odgrywającym dużą rolę w różnego rodzaju zakażeniach, w tym w posocznicy, pełniąc funkcje neutralizacyjne w stosunku do drobnoustrojów.

We współczesnej immunologii jej funkcję w tym zakresie określa się jako działanie immunosupresorowe. Oznacza to, iż narząd ten ma bardzo rozwinięte właściwości tłumienia nadmiernej odpowiedzi odpornościowej. W języku naukowym określa się to jako funkcję immunotolerogenną. Aby zrozumieć jeden z podstawowych aspektów tego rodzaju cechy, trzeba podkreślić znaczenie wątroby w regulacji napływu do tego narządu z krwią wrotną z jelit zarówno bardzo dużej ilości produktów wytwarzanych przez bakterie, jak i – w pewnych okolicznościach samych drobnoustrojów.

Ostatnio poczyniono przełomowe postępy w poznaniu rzeczywistego składu flory jelitowej określanej jako mikrobiom lub mikrobiota. Stało się to możliwe dzięki wprowadzeniu nowatorskich technik identyfikacji drobnoustrojów metodami nie tradycyjnej hodowli, lecz biologii molekularnej z wykorzystaniem przede wszystkim jednej z postaci kwasu rybonukleinowego (RNA), charakterystycznego dla określonego gatunku drobnoustroju. Składniki mikrobioty wchodzą w ciągłe interakcje z komórkami odpornościowymi, w tym wewnątrzwątrobowymi. Opisano tzw. oś wątrobowo-jelitową. Jej zrównoważenie chroni liczne narządy przed toksynami bakteryjnymi, w tym nasz mózg. Zaburzenia w funkcjonowaniu tej osi to bardzo intensywnie badany obszar nowoczesnej medycyny. Dotyczy to również wniosków z tych badań w kształtowaniu odpowiedniej diety, także w stanie zdrowia. Znaczenie wątroby uważa się tu wręcz za kluczowe.

Prof. dr hab. Jacek Juszczyk
Studiował na Wydziale Lekarskim AM w Poznaniu. Doktorat – 1970, habilitacja – 1979, profesura – 1999. Od 1962 do 2008 roku pracował na Oddziale Chorób Zakaźnych Szpitala im. J. Strusia oraz w Klinice Chorób Zakaźnych AM (ostatnie lata, odpowiednio ordynator i kierownik kliniki, przejście na emeryturę w 2008 r).
Członek komitetów eksperckich (w tym PAN). Były Przewodniczący ZG Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych i specjalista krajowy (choroby zakaźne), członkostwo honorowe 3 towarzystw naukowych. Członek rad, komitetów, grup eksperckich i komisji ministerialnych oraz PAN, czasowy doradca WHO.
Założyciel i redaktor naczelny trzech czasopism medycznych. Laureat ogólnopolskich i uczelnianych nagród za prace naukowe (kilkaset publikacji oryginalnych i poglądowych [w poza polskim w 3 językach]), kilkanaście monografii i podręczników.
Staże zagraniczne – Paryż, Londyn, Wiedeń.
Krytyk sztuki – plastyka, poezja fotografik (wystawy), tom poetycki, współautor almanachów wierszy i monografii.
Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2004).
30.03.2023
Zobacz także
  • Co warto wiedzieć o wątrobie
  • Budowa i funkcje trzustki
  • Budowa i funkcje pęcherzyka żółciowego oraz dróg żółciowych
Wybrane treści dla Ciebie
  • Zalecenia żywieniowe w ostrym i przewlekłym zapaleniu wątroby
  • Ostre stłuszczenie wątroby ciężarnych
  • Szczepienie przeciwko WZW typu B
  • Regeneracja i oczyszczanie wątroby – czy wspomaganie jest potrzebne?
  • U lekarza jakiej specjalizacji najlepiej leczyć pierwotne zapalenie dróg żółciowych (żółciową marskość wątroby)?
  • Dieta w niealkoholowej stłuszczeniowej chorobie wątroby
  • Jakimi lekami można skutecznie obniżyć cholesterol u osób z uszkodzoną wątrobą?
  • Powiększenie wątroby
  • Autoimmunologiczne zapalenie wątroby
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta