Położenie i budowa trzustki
Trzustka jest narządem położonym zaotrzewnowo, w górnej części jamy brzusznej. Składa się z głowy objętej pętlą dwunastnicy oraz trzonu i ogona sięgającego do wnęki śledziony (zobacz: ryc. 1.). Drogi wyprowadzające sok trzustkowy, będący produktem zewnątrzwydzielniczej części trzustki, uchodzą jako przewód trzustkowy główny (przewód Wirsunga) na brodawce dwunastniczej większej, znanej również jako brodawka Vatera, najczęściej łącząc się tam z drogami żółciowymi (przewód żółciowy wspólny). Możliwe jest istnienie przewodu trzustkowego dodatkowego (przewód Santoriniego), który albo uchodzi do dwunastnicy na brodawce dwunastniczej mniejszej, albo łączy się z przewodem Wirsunga.
Funkcje trzustki
Ok. 80—85% masy narządu stanowią pęcherzyki spełniające funkcję zewnątrzwydzielniczą, a pozostałe 15—20% odpowiada za funkcję wewnątrzwydzielniczą. Stanowiące ok. 2% masy narządu wyspy trzustkowe, będące skupiskami komórek dokrewnych A, B, D i PP, wydzielają insulinę, a także glukagon somatostatynę i polipeptyd trzustkowy.
Zewnątrzwydzielnicza funkcja trzustki polega na wytwarzaniu enzymów trawiennych. Tempo syntezy białek w trzustce jest ogromne, gdyż ten stanowiący tylko 0,1% masy ciała narząd wytwarza 13 razy więcej białka niż wątroba i układ siateczkowo-śródbłonkowy, które stanowią łącznie ok. 4% masy ciała. Enzymy są wytwarzane w komórkach pęcherzykowych trzustki, w formie nieczynnych proenzymów, i gromadzone w pęcherzykach nazywanych zymogenami. Wydzielane do światła pęcherzyków trzustkowych, poprzez system przewodów trzustkowych dostają się do dwunastnicy, gdzie ulegają aktywacji i biorą udział w trawieniu poszczególnych składników pokarmu.
Ryc. 1. Położenie i budowa trzustki
Około 80% enzymów soku trzustkowego stanowią enzymy proteolityczne (biorące udział w trawieniu białek): trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptydaza A i B oraz elastaza. Trypsyna powstała w wyniku aktywacji jej prekursora – trypsynogenu może następnie aktywować inne proenzymy.
Do enzymów lipolitycznych soku trzustkowego (biorących udział w trawieniu tłuszczów) należą: lipaza, fosfolipaza i esterazy. Główny enzym tej grupy – lipaza – hydrolizuje triglicerydy do diglicerydów, monoglicerydów i kwasów tłuszczowych.
Enzymem glikolitycznym soku trzustkowego (uczestniczącym w trawieniu cukrów) jest α-amylaza, która hydrolizuje skrobię do maltozy, maltotrioz i dekstryn. Enzymy nukleolityczne – rybonukleaza i dezoksyrybonukleaza hydrolizują wiązania fosfodiestrowe, prowadząc do rozpadu kwasów nukleinowych na oligo- i mononukleotydy.
W czasie spożywania posiłku, nerwy i hormony regulujące funkcję przewodu pokarmowego stymulują wydzielanie proenzymów trzustkowych do przewodu trzustkowego. Na powierzchni błony śluzowej wyścielającej dwunastnicę, w wyniku działania enterokinazy, trypsynogen ulega aktywacji do trypsyny, która następnie kaskadowo aktywuje pozostałe proenzymy obecne w soku trzustkowym.
Ponieważ przedwczesna, wewnątrztrzustkowa aktywacja enzymów może prowadzić do uszkodzenia tego narządu i zapalenia trzustki, istnieje wiele mechanizmów zabezpieczających przed takim procesem. Po pierwsze, nieaktywne proenzymy (czyli prekursory enzymów, które dopiero po zadziałaniu określonych enzymów ulegają zmianie i stają się aktywne) gromadzone są w małych wewnątrzkomórkowych skupiskach zwanych zymogenami, które dzięki niskiemu pH i małemu stężeniu jonów wapnia stanowią środowisko chroniące przed aktywacją. Ponadto, zymogeny są w komórce oddzielone od posiadających zdolność ich aktywacji enzymów lizosomalnych. Innym mechanizmem ochrony trzustki przed samotrawieniem jest synteza trzustkowych inhibitorów trypsyny (czyli substancji hamujących aktywność tego enzymu trawiennego). W pewnych warunkach te mechanizmy ochronne zawodzą, co wyzwala kaskadę reakcji prowadzących do ostrego zapalenia trzustki.